Chợ nổi Cái Răng, một biểu tượng văn hóa của miền Tây Nam Bộ, vừa được tạp chí du lịch Travel+Leisure Asia vinh danh là một trong ’10 khu chợ ẩm thực hấp dẫn nhất thế giới’. Đây là một sự công nhận giá trị của văn hóa ẩm thực sông nước, vốn là một nét sinh hoạt đặc trưng của vùng đất này. Tuy nhiên, thực trạng hiện nay cho thấy văn hóa chợ nổi đang dần mai một khi số lượng ghe thuyền tham gia giảm đáng kể.
Trước đây, chợ nổi không chỉ là nơi trao đổi hàng hóa đơn thuần mà còn là không gian văn hóa sống động, phản ánh bản sắc của một vùng đất ‘trên bến dưới thuyền’. Mỗi chiếc ghe chở đầy hàng hóa là một ‘gian hàng’, và mỗi thương hồ là một phần không thể thiếu của cộng đồng cư dân sông nước. Họ không chỉ bán hàng hóa mà còn mang đến cho khách những trải nghiệm văn hóa đặc trưng của vùng miền.
Tuy nhiên, trong vòng một thập kỷ qua, số lượng ghe buôn tại chợ nổi Cái Răng đã giảm từ hơn 500 xuống còn chưa đầy 250. Các chợ nổi khác như Cái Bè, Ngã Năm, Ngã Bảy hay Long Xuyên cũng lâm vào tình trạng tương tự. Sự suy giảm này không chỉ do chi phí xăng dầu tăng cao mà còn vì thiếu nơi neo đậu ổn định, thiếu người kế tục, và quan trọng hơn cả là không còn khách mua thực sự.
Việc xây dựng bờ kè ở nhiều địa phương để chống sạt lở cũng vô tình cắt đứt dòng giao thương truyền thống của chợ nổi. Nhiều thương hồ buộc phải rời ghe, bỏ nghề mưu sinh đã gắn bó hàng chục năm. Nếu không có sự can thiệp kịp thời, chợ nổi sẽ chỉ còn là một hình ảnh quá khứ, một nét văn hóa mai một.
Theo các chuyên gia, để bảo tồn chợ nổi, điều quan trọng không nằm ở việc đầu tư hình thức cho du lịch, mà là khôi phục sinh kế bền vững cho thương hồ. Một số giải pháp được đề xuất như quy hoạch lại chợ nổi theo hướng ‘phố chợ trên sông’, có bến ghe riêng, phân khu rõ ràng giữa hoạt động du lịch và hoạt động thương mại thực thụ. Việc hỗ trợ thương hồ về chi phí neo đậu, nhiên liệu cũng như tổ chức các hoạt động văn nghệ dân gian sẽ góp phần giữ gìn bản sắc văn hóa.
Bài học từ Thái Lan cho thấy, dù không có chợ nổi tự nhiên, họ vẫn thành công trong việc dàn dựng không gian văn hóa sống động. Để cải thiện thực trạng này, trong dự thảo Đề án bảo tồn Chợ nổi Cái Răng đến năm 2030, Viện CISED đã đề xuất một mô hình phát triển tích hợp, bao gồm những khu vực kinh doanh thương mại dịch vụ, trưng bày các sản phẩm OCOP, nông sản, khu vực biểu diễn nghệ thuật và khu vực vựa của thương hồ.
Giữ được thương hồ chính là giữ được nhịp sống ghe thuyền, giữ được văn hóa và giữ được chính linh hồn của miền sông nước phương Nam. Đây là một nhiệm vụ quan trọng trong việc bảo tồn và phát huy giá trị của văn hóa chợ nổi, góp phần phát triển du lịch bền vững và giữ gìn bản sắc văn hóa cho thế hệ tương lai.
