Chợ nổi Cái Răng, một biểu tượng văn hóa của miền Tây Nam Bộ, vừa được tạp chí du lịch Travel+Leisure Asia vinh danh là một trong ’10 khu chợ ẩm thực hấp dẫn nhất thế giới’. Đây là một sự công nhận giá trị của văn hóa ẩm thực sông nước, vốn là một nét sinh hoạt đặc trưng của vùng đất này. Tuy nhiên, thực trạng hiện nay cho thấy văn hóa chợ nổi đang dần mai một khi số lượng ghe thuyền tham gia giảm đáng kể.

Trước đây, chợ nổi không chỉ là nơi trao đổi hàng hóa đơn thuần mà còn là không gian văn hóa sống động, phản ánh bản sắc của một vùng đất ‘trên bến dưới thuyền’. Mỗi chiếc ghe chở đầy hàng hóa là một ‘gian hàng’, và mỗi thương hồ là một phần không thể thiếu của cộng đồng cư dân sông nước. Họ không chỉ bán hàng hóa mà còn mang đến cho khách những trải nghiệm văn hóa đặc trưng của vùng miền.

Tuy nhiên, trong vòng một thập kỷ qua, số lượng ghe buôn tại chợ nổi Cái Răng đã giảm từ hơn 500 xuống còn chưa đầy 250. Các chợ nổi khác như Cái Bè, Ngã Năm, Ngã Bảy hay Long Xuyên cũng lâm vào tình trạng tương tự. Sự suy giảm này không chỉ do chi phí xăng dầu tăng cao mà còn vì thiếu nơi neo đậu ổn định, thiếu người kế tục, và quan trọng hơn cả là không còn khách mua thực sự.

Việc xây dựng bờ kè ở nhiều địa phương để chống sạt lở cũng vô tình cắt đứt dòng giao thương truyền thống của chợ nổi. Nhiều thương hồ buộc phải rời ghe, bỏ nghề mưu sinh đã gắn bó hàng chục năm. Nếu không có sự can thiệp kịp thời, chợ nổi sẽ chỉ còn là một hình ảnh quá khứ, một nét văn hóa mai một.

Theo các chuyên gia, để bảo tồn chợ nổi, điều quan trọng không nằm ở việc đầu tư hình thức cho du lịch, mà là khôi phục sinh kế bền vững cho thương hồ. Một số giải pháp được đề xuất như quy hoạch lại chợ nổi theo hướng ‘phố chợ trên sông’, có bến ghe riêng, phân khu rõ ràng giữa hoạt động du lịch và hoạt động thương mại thực thụ. Việc hỗ trợ thương hồ về chi phí neo đậu, nhiên liệu cũng như tổ chức các hoạt động văn nghệ dân gian sẽ góp phần giữ gìn bản sắc văn hóa.

Bài học từ Thái Lan cho thấy, dù không có chợ nổi tự nhiên, họ vẫn thành công trong việc dàn dựng không gian văn hóa sống động. Để cải thiện thực trạng này, trong dự thảo Đề án bảo tồn Chợ nổi Cái Răng đến năm 2030, Viện CISED đã đề xuất một mô hình phát triển tích hợp, bao gồm những khu vực kinh doanh thương mại dịch vụ, trưng bày các sản phẩm OCOP, nông sản, khu vực biểu diễn nghệ thuật và khu vực vựa của thương hồ.

Giữ được thương hồ chính là giữ được nhịp sống ghe thuyền, giữ được văn hóa và giữ được chính linh hồn của miền sông nước phương Nam. Đây là một nhiệm vụ quan trọng trong việc bảo tồn và phát huy giá trị của văn hóa chợ nổi, góp phần phát triển du lịch bền vững và giữ gìn bản sắc văn hóa cho thế hệ tương lai.

Xã Đông Hiệp, thành phố Cần Thơ, đã và đang nỗ lực triển khai mô hình “Gia đình 5 có, 3 sạch” như một giải pháp sáng tạo nhằm nâng cao chất lượng cuộc sống cho người dân và xây dựng nông thôn mới kiểu mẫu. Mô hình này đề ra những tiêu chí cụ thể, bao gồm “5 có”: Có ngôi nhà an toàn, Có sinh kế bền vững, Có sức khỏe, Có kiến thức, Có nếp sống văn hóa và “3 sạch”: Sạch nhà, Sạch bếp, Sạch ngõ. Hội Liên hiệp Phụ nữ (LHPN) xã đã đóng vai trò quan trọng trong việc cụ thể hóa và triển khai kế hoạch này tại các chi hội phụ nữ ấp và hộ gia đình.

Để hiện thực hóa mục tiêu này, Hội LHPN xã Đông Hiệp đã ra mắt nhiều mô hình mới gắn với việc đăng ký thực hiện mỗi ấp một tiêu chí “5 có” và ba tiêu chí “3 sạch”. Hội cũng đã tổ chức tặng 50 thùng rác và hướng dẫn phân loại rác thải tại nguồn, nhằm góp phần vào thực hiện tiêu chí bảo vệ môi trường. Sự hỗ trợ này không chỉ giúp nâng cao ý thức về bảo vệ môi trường mà còn giúp người dân có được cuộc sống sạch sẽ và lành mạnh hơn.

Ngoài ra, Hội LHPN xã cũng đã tiến hành khảo sát các mô hình kinh tế mang lại lợi ích cao và hỗ trợ các hội viên, chị em phụ nữ về nguồn vốn, kỹ thuật sản xuất. Các mô hình kinh tế nổi bật như trồng sầu riêng, trồng nhãn ‘Indo’, trồng hoa Tết, trồng hoa màu dưới chân ruộng đã được triển khai và nhận được sự quan tâm của nhiều người dân. Những mô hình này không chỉ giúp tăng thu nhập cho người dân mà còn góp phần vào việc xây dựng một nền nông nghiệp bền vững.

Kết quả của mô hình “Gia đình 5 có, 3 sạch” là cuộc sống vật chất và tinh thần của bà con nông thôn được cải thiện và nâng cao. Đường xá trong xã cũng được sáng sủa hơn với việc xây dựng các tuyến đèn chiếu sáng. Sự thay đổi này không chỉ giúp người dân đi lại an toàn hơn mà còn tạo nên một diện mạo mới cho xã Đông Hiệp.

Ngày 19/1/2024, xã Đông Hiệp đã tổ chức Lễ công nhận đạt chuẩn Nông thôn mới kiểu mẫu, đánh dấu sự thành công của mô hình “Gia đình 5 có, 3 sạch” trong xây dựng nông thôn mới kiểu mẫu tại địa phương. Sự kiện này là minh chứng cho sự nỗ lực và đồng lòng của chính quyền, người dân và các tổ chức đoàn thể trong việc xây dựng một xã hội tốt đẹp hơn. Mô hình này không chỉ là một giải pháp tạm thời mà còn là một chiến lược lâu dài để phát triển và nâng cao chất lượng cuộc sống cho người dân.

Trong những năm gần đây, Ban Quản lý Vườn Quốc gia Phong Nha – Kẻ Bàng (VQG PN – KB) đã tích cực phối hợp với chính quyền các địa phương để triển khai các hoạt động tạo sinh kế cho đồng bào dân tộc thiểu số (ĐBDTTS) sinh sống trong khu vực. Sự hỗ trợ này không chỉ giúp người dân nâng cao đời sống mà còn giảm thiểu áp lực lên tài nguyên rừng, cùng chung tay bảo vệ và phát triển rừng Di sản thiên nhiên thế giới.

VQG PN – KB là địa bàn sinh sống của 2 dân tộc thiểu số chính là Chứt và Bru – Vân Kiều. Đời sống của ĐBDTTS ở đây còn nhiều khó khăn, một số nơi thiếu đất sản xuất, và sinh kế của đồng bào chủ yếu phụ thuộc vào khai thác tài nguyên rừng. Để giải quyết vấn đề này, Ban Quản lý VQG PN – KB đã triển khai nhiều hoạt động hỗ trợ, tạo sinh kế cho đồng bào.

Phó Giám đốc Ban Quản lý VQG PN – KB Đinh Huy Trí chia sẻ: “Chúng tôi nhận thức sâu sắc vai trò của ĐBDTTS trong việc tham gia bảo vệ và phát triển rừng. Vì vậy, cùng với sự quan tâm của tỉnh, những năm qua, Ban Quản lý VQG PN – KB phối hợp chặt chẽ với chính quyền các địa phương, dành nhiều nguồn lực để hỗ trợ, tạo sinh kế, cũng như xây dựng các công trình hạ tầng thiết yếu phục vụ đời sống cho đồng bào.”

Ông Bàn Văn Sơn, một tấm gương sáng trong phong trào người DTTS làm kinh tế giỏi, đã được hỗ trợ bởi dự án Bảo tồn và quản lý bền vững nguồn tài nguyên thiên nhiên khu vực PN – KB. Ông đã trồng một khu rừng trám và lim rộng hơn 6ha, phát triển tốt và tạo ra thu nhập ổn định.

Ngoài ra, Ban Quản lý VQG PN – KB cũng đã ký hợp đồng giao khoán bảo vệ rừng đặc dụng với cộng đồng dân cư ở 9 bản trên địa bàn xã Thượng Trạch, với diện tích hơn 10 nghìn ha. Điều này vừa tạo ra thu nhập ổn định vừa gắn trách nhiệm của chính cộng đồng dân cư ĐBDTTS trong việc chung tay bảo vệ rừng.

Phó Chủ tịch UBND xã Thượng Trạch Nguyễn Trường Chinh cho biết, so với trước thì hiện nay, tác động trái phép của ĐBDTTS trên địa bàn xã đến tài nguyên rừng được hạn chế ở mức tối đa. Có được kết quả này là nhờ Ban Quản lý VQG PN – KB đã phối hợp chặt chẽ với chính quyền địa phương làm tốt công tác hỗ trợ sinh kế cho đồng bào và chính bà con cũng nâng cao ý thức trong việc giữ rừng.

VQG PN – KB cũng đang tiếp tục đa dạng hóa các sản phẩm du lịch văn hóa, lịch sử, du lịch cộng đồng, trong đó có các sản phẩm du lịch gắn với đời sống văn hóa độc đáo của ĐBDTTS trong khu vực. Đây cũng được xem là một trong những giải pháp tạo sinh kế bền vững nhất đối với ĐBDTTS khi họ trực tiếp được tham gia, được hưởng nguồn thu nhập cao từ các sản phẩm du lịch đó.

Lãnh đạo VQG PN – KB cho biết, ngoài các hoạt động về du lịch, để tạo sinh kế bền vững cho ĐBDTTS trong khu vực, hiện nay, từ nguồn vốn của chương trình phát triển lâm nghiệp bền vững và chương trình thỏa thuận chi trả giảm phát thải khí nhà kính vùng Bắc Trung bộ (ERPA), đơn vị tiếp tục hỗ trợ kinh phí cho các thôn, bản nâng cấp cơ sở hạ tầng và tạo sinh kế giúp người dân, đặc biệt là ĐBDTTS giảm nghèo bền vững.